lunes, 24 de octubre de 2011

UN CUENTO SOBRE EL DÍA DE LOS MUERTOS

UN CUENTO SOBRE EL DÍA DE LOS MUERTOS
Por ROBERTO H. BARLOW.
El siguiente texto, que ahora se publica por primera vez,
junto con su versión castellana, fué grabado en 1949 transcrito
y traducido por el incansable investigador que fué Robert
H. Barlow. La persona que en calidad de informante lo
narró a Barlow fué la señora Luz Jiménez, de unos sesenta
años de edad, habitante de Milpa Alta, D. F. El manuscrito
original se encuentra en el Archivo Barlow del Mexico City
College y es sólo un ejemplo de los numerosos trabajos inéditos
dejados por Barlow.
Originalmente este cuento iba a ser publicado en la Revista
Tlalocan, que como se sabe, estaba consagrada a la
publicación de fuentes y estudios lingüísticos acerca de las
antiguas culturas de México. Habiendo desaparecido esta revista
al completarse su volumen III en 1957, el profesor Fernando
Horcasitas Pimentel entregó parte del material inédito
de que se disponía para otros posibles números de Tlalocan,
a la dirección de Estudios de Cultura Náhuatl que en adelante
se propone ir publicando dichos trabajos.
En resumen, puede decirse que este cuento constituye un
ejemplo que pone de manifiesto una importante persuasión
presente entre diversos grupos indígenas, en este caso de habla
náhuatl: la necesidad de rendir culto a los muertos.
Sasanili ipampa in mikailwitl
lnin mikailwitl tenonotsalo wan tla miek tlakatl amo moneltoka
tlen kihtosneki mikailwitl.
Achtokopa in nenonotsaloyah ihkwak tokoltsitsiwan, mach
oyeya se telpokatl tlatsihke wan itahtsin yomomikili; wan
nantsintle okichokilitinemia itelpoch ika ohtlika pampa okisaya;
pampa san niman tlatwi, mewa wan yawi than imaikne
wan k aohtlika, in winti ka pahtli, in winti ka nawktli wan
ayik okihtowaya ye wÍts miailwitl: "tlen tikchiwaskeh nonantsin?"
ayik tIon kihtowaya.
Ye niman oahsiko mikkailwitl wan natIi kilwia: "notelpoch,
amo tikmati tlen ye topan wits?, tIaxikitani, tlanemiskia motahtsin,
axkan ye owaltlatentaskia, ye otikowanih inon ka netlawililoh
kikwitia in kandelahtih; tewalt amotla mitstekipachowa;
kwali yes tiknemilis kana ximomaihtoti, ik ompa titekitis
ika xikoa se kandela, in popochtli iwan in papanton,
tikmochialtiliskeh motahtsin wan mokoltsitsiwan".
Kihto telpokatl: "amo nonantsin; ahken yomik, yomik; akmo
mayana, akmo amiki, akmotla kilewia; neh namiki, achi
weyi namiki, pampa onikik yewi newktli wan weyi pahtli".
Kimolwilia tonanita: "mah tel ihki chiwa, amo tinechneltokas;
amo mopampa nitlakoyas tla itla mopampamochiwa".
San niman inin tlatsikakonetl oy'ak in wintito oksepa itlanimaiknewan,
iwan san wiptlatika yasitika in mikkailwitl; ankilwia
nantli: "tlen mopan mochiwa, amo tokaki tlen nimitsilwia?
xtehtemoti in kwawitl, ika tetotoniske (nenonotsaloyan)
in mokoltsitsiwan; ka wioatse mikkatsitsintin wan sehsekowah,
pampa nochi yowali nehnemowa; ka in yehwantin
ilwikak ik motepiliah, pampa non niknekiskia timotekipachos
tepitsin; motahtsin walas wan amotla tikpiah tlen tikmakaske;
nehwatl tikita, aweli nitekiti, amonka kanin nitekitis".
Kihta piltontli: "amo ximotekipacho tinonana, amo tikpia,
kachi kwali kandela; nehwa nías kwalkan nikmítiw okotl wan
tiktlaliliske wey okotl ipan kaltemitl".
San niman kihto nantli: "mah telhwan kwawitl".
Oyak piltontli; wan san niman ipan oteotlakis, kwawtlan
ompa omixpolo; omixpolo wan niman owalake; san niman
okilwi piltsintli noso telpokatl, omixpolo ompa in kwawtlahtli;
nantsintli kitemowa ipiltsin, chkatinemi ika pan ohtli; nian
mikkailwitl nowian nakatamaloloh, tlakwachiwaloh, ka techialo
mikkatsitsintin; awiak kaltin ipampa tlapopochwiloh
iwan tlanextililoh ka kandelahtin; wan inin siwaktlili chokatinemi,
amo kinextia itelpoch; niman okihto: "tlen ipan
mochiwa nopiltsin?" oktepitsin okintlankochihchik wan omonakasikatekak;
wan okikahke mikkataitsintin motlahtlahtoltikeh,
kihtoa: "mach se sente ipan mokahkawato ipan"; amach
kilwia: "chitlatlachia, xiktemo motelpoch; tleka ihkion tikawiliskawa,
tleka tikahkawa?, amo tiktsahtsilia, xikawa; pam
pa on tinantli; tikmitekis, tiknakaswilanas, onkwanon mitsneltokas;
tlen axan xitlakoya; ban ka mokonew? xiktehmoti,
ipan kwawtlahtli ilpitihkak, pampa tlatsihke; otikilwiaya
kitemotin in kwamitl ika tiempo, wan yehwatl amo kinek,
nian kandela kikwas; omitsnankili kikwitin okotl ka techtlanextilis;
mah iki mochiwa, yowalani; inin otikwalilpitikiskeh;
xiaw pan kwawtlahtli, aka xtlatlawti mah mitswika, mah mitsyolaliti
wan tiknextitin motelpoch kan otikilpihkeh, ka se
sakamekatl ilpitika itech se kwawtsontetl: wan otechitak tiwalpanotahkeh
wan imanon yomomawti wan kihta: "notahtsin,
nopantsin; ye ipan nonantsin onechmawiskia wan onechawaya
nitekitis, nehwatl amo niknek onitekit; notlahtlakol mochiwa
ihkin nihtika".
Okittak isihtsin, yohpasihtsin, iyexpasihtsin, yiknewan iwan
itahtsin kitlahpalotikiskeh; kitokahyotia: "tlen onkwan tai?"
-onkan nechkaheh asta kwak namokweptsinotiweh, in amokalakiskeh
ilwikak ihtik, tik, ye imanon anechmotohtomitewaskeh
nian; mah nian amechmochili".
San niman oyak, owiloak nochtin mikkatsitsintin, onkan kintechililo.
okalakoahkeh inon, ihkwak sente yewi ilwitl kanah,
tlatwikixtis, kimama ikimil, kimama se ayatontli, se petlatontli,
ka netekos kan tepan tlayowas.
Wan inin piltontli ompo kion okilpitikiskeh, yoahsik nantli,
otlehkok kwawtlahtli ka se tlakatsintli, ka wehka, wan amo
okinexti itelpoch; owala tlaokoya siwatl amo kinixti itelpoch.
san niman owala ipan ichan wan choka. ye nikan mikkatsitsintin
tlakayo, kimoresponsotilia, neteochiwaloh tepampa, kanin
ka ye teyemik. San niman owiloak siwalt, omotekak kochi
yowaltika; wan ihkwak otlatwik, okittat itelpoch yokalakiko,
kilwia: "kan otoyey'a tlasihke? wan piltontli choka,
mamamakwekwepotsa, tsahtsi eno koyotl wan kilwia inantsin:
"melawak, axan kema nonantsin, ye noneltokak, ke melawak
witseh mikkatsitsintin". amo mihtoa kampa.


Cuento sobre la fiesta de los muertos
Cuentan esta fiesta de muertos (porlWe) mucha gente no
cree lo que quiere decir la fiesta de muertos.
Anteriormente contaban cuando (vivían) nuestros abuelos,
que había un muchacho flojo y que su padre había muerto;
y que su madre le andaba llorando a su muchacho por las
calles porque salía; a causa de que luego amanecía, se levantaba
y se iba con sus amigos a la calle: que se emborrachaba
con "remedio" (aguardiente), que se emborrachaba
con pulque y nunca decía "ya viene la fiesta de los muertos;
¿qué haremos mamacita?". Nunca decía nada.
y a luego llegó la fiesta de los muertos y la madre le dice:
"Hijo mío, ¿no sabes lo que sobre nosotros viene? Si hubieras
visto, si viviera tu padre, ahora ya estuviera esto repleto.
Ya hubiéramos comprado eso para alumbrarse, que se
llaman ceras; a ti nada te preocupa; estaría bien que alguna
parte te ofrecieras para trabajar, para que allá trabajaras
(y) con ello compres una cera, el sahumerio y el pan con que
recibir a tu padre y a tus abuelos."
Dijo el mancebo: "No mamacÍta; quien murió, murió; ya
no tiene hambre, ya no tiene sed, ya nada apetece; yo tengo
sed, mucho más tengo sed, porque bebí mucho pulque y mucha
'medicina' (aguardiente)."
Le dice nuestra mamacita: "Sea, que así lo hagas; no me
creerás; no sea que por ti me entristezca SI algo a ti\ sucede."
Luego este hombre flojo se fué a emborrachar otra vez
con sus amigos; yya nomás a los tres días estaba llegando la
fiesta de los muertos. Y le decía la mamá: "Qué sucede en ti,
¿no oyes lo que te digo? Ve a buscar la leña, con ella calentaremos
a tus abuelitos; que vienen los muertitos y tienen frío,
porque toda la noche caminan; porque a ellos en el cielo se
les tiene. Por esa causa yo quisiera que te preocuparas un
poquito; tu padre vendrá y nada tenernos que darle; yo, ya
ves, no puedo trabajar, no hay donde yo trabaje."
Dice el muchacho: "No te preocupes mi mamacita, no tenernos
lo que es más bueno: la cera; yo iré temprano a traer
ocote (madera de pino) y le pondremos mucho ocote en el
umbral de la puerta."
Luego dice la mamá: "Pues sea la leña."
Se fué el muchacho y luego se le hizo noche en el monte,
allá se perdió; se perdió y luego vinieron (a avisar); luego
dijo la criatura o el muchacho (el enviado), "se perdió allá
en el monte". La mamá busca a su hijo, anda llorando por
todas las calles. iAquí la fiesta de los muertos! Por todas
partes hacían tamales con carne, condimentan comidas, con lo
que esperan a los muertos. Las casas perfumadas porque sahumaban
y alumbraban con ceras; y esta mujer morena anda
llorando, no puede hacer aparecer a su hijo; luego di jo:
"¿Qué sucede con mi hijo?" Aun todavía escupió un poquito
con la dentadura y se acostó de lado; y oyó a los
muertos que hablaron. Dicen: "Dizque sobre uno vinieron
a llegar, sobre él"; y dizque le decían: "asómate, busca a
tu muchacho. ¿Por qué lo dejas en abandono, por qué lo
dejas? No le gritas; déjalo; por eso eres madre, debes azotarle,
jalarle las orejas, y entonces te creerá; mientras, entristécete.
¿Dónde está tu hijo? Ve a buscarlo, en el monte está
atado por flojo; le decíamos que fuera por la leña con tiempo
y él no quiso, ni comprar la cera; te respondió que iba
a traer ocote con qué alumbrarnos; que así se haga, ya se
enoja; a éste lo pasamos a amarrar; ve al monte, ruega a
alguien que te lleve, que te vaya consolando y vas a encontrar
a tu hijo donde lo amarramos, con un mecate de zacate está
amarrado en un tronco; y nos vió que veníamos pasando yentonces
se espantó y dice: 'Papacito mío, mamacita mía; ya,
con mi mamacita, debería ser su consentido y (nomás) me
regañaba para que trabajara; yo no quise trabajar; por mi
causa es que así estoy.' "
Vió a su abuelita, a su bisabuela; a su tatarabuela, a sus
hermanos y a su padre, lo pasaron a saludar; le llamaron:
"¿qué haces allí?" "Allí me dejaron hasta que regresen ustedes
(cuando), vayan a entrar dentro del cielo, ya entonces
me pasarán a soltar aquí; pues aquí los esperaré."
Inmediatamente se fueron, se fueron todos los difuntitos,
allí donde les esperaban:
Entraron entonces; cuando una fiesta grande (hay) en
alguna parte, saca fiesta (hacen fiesta), cargan sus bultos,
cargan un ayatillo, un petate, para acostarse cuando se les
haga noche.
y a este muchacho, así lo pasaron a amarrar allá; ya llegó
la madre, subió al monte con un señor, muy lejos, y no descubrió
a su hijo (cuando vino); se entristecía la mujer, no
descubrió a su hijo. Luego vino a su casa y llora. Ya aquí
los difuntitos entre muchedumbre, les dan responsos, oran
por ellos; está cada quien con su difunto.
Inmediatamente se fué la señora, se acostó a dormir en la
noche; y cuando amaneció vió a su hijo que ya vino a entrar,
le dice: "¿Adónde estabas, flojo?", y el muchacho llora, se
truena los dedos, grita como el coyote y le dice a su madre:
"Cierto; ahora sí mamacita mía creí que es cierto que vienen
los difuntitos." No se dice dónde.

No hay comentarios:

Publicar un comentario